གླེང་གཞི།
སྲིད་པའི་ཐོར་ཅོག་ཏུ་གྲགས་པའི་གངས་ཅན་ལྗོངས་འདིར་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའི་སྔོན་དུ་ཟས་སུ་ཤ་དང་རྩམ་པ་སྤྱོད་ཅིང་།གོས་སུ་སློག་པ་བསྟེན་ནས་འཚོ་ཞིང་གནས་པའི་བོད་པ་དག་ནི།དཔའ་ངར་ཆེ་ལ།ལས་ལ་བརྩོན་པ།བློ་རིག་བཀྲ་ཞིང་།ཡུལ་གོམས་གཤིས་ལུགས་བཟང་བ་སྟེ།སྔ་མོའི་དུས་ནས་རྐང་བྲོ་གླུ་གཞས་ལ་དགའ་བས་བོད་པར་རྒྱུས་མངའ་ཅན་གྱི་འཛམ་གླིང་མི་རིགས་ཚོས་གླུ་གར་གྱི་རྒྱ་མཚོ་ཞེས་པའི་བསྔགས་བརྗོད་ཀྱི་མེ་ཏོག་གཏོར་མུས་ཡིན་ལགས།བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་ནས་ཀྱང་དམག་ལ་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་པ་དང་།བཙན་མཁར།གཙུག་ལག་ཁང་བཞེངས་པ་ལ་སོགས་པའི་མཛད་སྒོའི་དགའ་སྟོན་རྟེན་འབྲེལ་གྱི་དུས་རྒྱལ་བློན་ཚང་མས་གླུ་ལེན་སྲོལ་ཡོད་པ་སྟེ།《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས“ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁང་བཞེངས་གྲུབ་རྗེས་རྒྱལ་བློན་འབངས་དང་བཅས་པ་ལོ་སྐོར་གཅིག་གི་བར་དུ་སྐྱིད་ཀྱི་བྲོ་མོ་བརྡུངས།མི་རེས་གླུ་རེ་བླངས།རྟ་རེས་བང་རེ་རྒྱུགས། བྱ་རེས་སྐད་རེ་བཏོན”①ཞེས་འཁོད་ལ།གཞན་ཡང་རྒྱུན་གཏན་གྱི་ཆུ་ཡུར་བྲ་བ་དང་ཞིང་ཁ་འདེབས་པ།གཡུལ་ཁ་གཅོག་པ།ར་ལུག་གི་བལ་རེའུ་བྲེག་པ།ཆང་འཐུང་དགའ་བའི་དགའ་སྟོན་དང་།ཕོ་མོ་ཕན་ཚུན་བར་ལ་བརྩེ་དུང་གླེང་བ།རྩེད་མཚར་འགྲན་པ་སོགས་མདོར་ན་སྤྱིར་ཁ་བཟང་ལ་རོལ་བ་ཙམ་ཕུད་པའི་ལུས་ཀྱི་དགྱེ་སྒུར་བྱེད་ཚལ་ལ་གང་ལ་གང་འཚམ་གྱི་གླུ་རེམལེན་རྒྱུ་ཡོད་པ་དེ་ནི་རང་རེའི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་སྒྱུ་རྩལ་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་ཞིག་ཡིན་ཀྱང་ད་བར་དེའི་སྐོར་བརྗོད་པ་ཅང་མེད་པས།འདིར་ཁོ་བོས་བོད་ཀྱི་ཆང་དང་ཆང་གཞས་ཀྱི་བྱུང་བའི་སྐོར་གླེང་བར་ལུང་རིགས་ཅི་ཐད་ཀྱི་ནོངས་པ་མཆིས་ངེས་པས་བློ་ལྡན་རྣམས་བཟོད་པར་འཚལ།
དང་པོ། ཆང་གི་བྱུང་བ།
ཆང་གཞས་ཞེས་གླེང་བའི་ཚེ་དུ་བ་ཐོན་པར་མེ་དགོས་པ་ཇི་བཞིན་ཆང་གཞས་དར་བར་ཡང་ཆང་གི་བཏུང་བྱ་དགོས་པར་བསམ་ནས་ཐོག་མར་ཆང་གི་བྱུང་བ་མདོ་ཙམ་གླེང་ན།
 ༡ཆང་དུས་ཇི་ཙམ་ལ་བྱུང་མིན་ཐད་ཚིག་ཟིན་དུ་འཁོད་པའི་ཡིག་ཆ་ཁ་གསལ་ཞིག་ཁོ་བོས་ལག་སོན་མ་བྱུང་བས་འདིར་ཐར་ཐོར་དུ་གནས་པའི་ཆང་གི་བཤད་པའི་སྐོར་ལ་ཕྱིར་འདང་ཞིག་རྒྱབ་ན། ཁ་ཅིག་གིས་རྒྱ་བཟའ་གོང་ཇོ་བོད་དུ་ཕེབས་རྗེས་བོད་དུ་ཆང་གི་ལག་རྩལ་དར་བའི་སྐོར་གླེང་བ་ལ་ཁོ་བོ་ནི་མི་འདོད་དེ།དེའི་ཐད་ད་ཡོད་ཡིག་རྙིང་ཁུངས་ལྡན་པ་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ནང་ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཟུ་ཙེས་བཙན་པོ་ཁྲིར་འཁོད་མ་ཐག་ཏུ་གཡོ་སྒྱུའི་སྦྱོར་བས་གསོལ་བར།“བདག་གི་སྡུམ་པ་ཁྲི་བོམ་སུ།དགྱེས་སྐྱེམས་སྟོན་མོ་གསོལ་དུ་ཇི་གནང་ཞེས་གསོལ་ནས།བཙན་པོས་སྤུང་སད་གསོལ་བ་བཞིན་གནང་སྟེ”ཞེས་དང་ཡང་བཙན་པོ་དང་བློན་པོ་འགའ་བྲོ་བོར་སྐབས་བཙན་པོས་ཆང་སྟོན་གཤོམ་དགོས་པའི་བཀའ་བསྩལ་བ་ནི།“ལ་མོ་ཆག་པ་སྦྲུམ་དུ། རྩང་ཕྱེད་པུབ་སྟེ། པྱག་ཐབ་གསོལ་ཏོ”②ཞེས་པར་བསམ་ཚེ་ཀོང་ཇོ་ནི་བཙན་པོ་དགུང་ལོ་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་གཉིས་བཞུགས་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན་སྤྱི་ལོ་༦༤༡ལོར་བོད་དུ་ཕེབས་ལ།བཙན་པོ་དང་ལོ་གསུམ་ཙམ་ལས་བཤོས་ཡུན་མ་བྱུང་བ་སོགས་ཐང་ཡིག་ནང་དུའང་གསལ་བས་ཀོང་ཇོ་མ་ཕེབས་གོང་དུ་བོད་ལའང་ཆང་བསྙལ་བའི་ལག་རྩལ་དར་ཡོད་པ་ནི་བློ་ལྡན་རྣམས་ཀྱིས་རང་ཤུགས་སུ་རྟོགས་ཐུབ།
༢ཆང་གི་བྱུང་བའི་ཐད་གཏམ་ཤུལ་དགའ་ཐང་འབུམ་པ་ཆེ་ནས་གསར་རྙེད་བྱུང《བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་བསྒྲིགས》ཞེས་པའི་ནང་གི་གསར་སྐྱེམས་ཀྱི་རབ་ལས་“ཆང་གི་མེས་པོ་བའ། ། གནམ་འཁུན་དྀང་བས་བགྱི།།ཆང་གི་ཕྱི་མོ་བ་ས་ཁུན་དྀང་བས་བགྱི།། ཕ་དང་ཡབ་གྱི་མཚན་ལྷ་ཆུ་རྔམ་བས་བགྱི།།མ་དང་ཡུམ་གྱི་མཚན།། རྨུ་ཆུ་དྀང་བས་བགྱི།།བཤོས་དང་ནམས་ཀྱི་སྲས།།ཆང་སྲས་མཆེད”③ཅེས་དང་།《ཇ་ཆང་ལྷ་མོའི་བསྟན་བཅོས》ལས“ང་བདེ་ལྡན་བདུད་བརྩི་མ་དཀར་མོ་ནས་དང་།ཇོ་ཇོ་རིན་ཆེན་རྩམ་པ་ཡིན་ཐོམ་གྱེ་ཁྱོད་ཀྱིས་མ་ཤེས་ན་མ་གཏོགས་གཞན་དག་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་མཁྱེན་སྤྱོད་དེ་ག་ལ་ཡིན”④ཞེས་དང་ཡང་བོད་པའི་ཅང་གཞས་ཀྱི་གཞས་ཚིག་ཏུ་ཡང་།“དཀར་མོ་ནས་ལས་བཙོས་པའི།།ཞིམ་པོའི་མཆོད་ཆང་མངར་མོ།།ཧོབ་སྟེ་བལྟས་པ་ཙམ་གྱིས།།སེམས་ཀྱི་སྡུག་བསྔལ་བསངས་སོང།།”ཞེས་པ་དག་ལས་བོད་པ་རང་གི་ངལ་རྩོལ་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་ཆང་གསར་རྙེད་བྱུང་བ་དང་ཕྱིས་འབྱུང་མི་རིགས་གཞན་དང་འབྲེལ་འདྲིས་བྱེད་པའི་ཁྲོད་རྒུན་ཆང་དང་འབྲས་ཆང་སོགས་ཀྱི་ཆང་རིགས་བསྙལ་བའི་ལག་རྩལ་རྒྱ་ཁྱབ་བྱུང་བར་སེམས།
༣དམངས་ཁྲོད་དུ་ཆང་ཕབ་ཀྱི་ཕྱི་མོ་ནི་འཕར་བའི་ལྕེ་དང་སྤྱང་ཀིའི་སྙིང་།བེའུ་རློན་གྱི་ཚིགས་རྡོག་བཅས་སྡེབ་སྦྱོར་བྱས་པ་ལས་བྱུང་བ་རེད་ཅེས་ཤོད་སྲོལ་ཡོད་ལ།དེར་ཡང་རྒྱུ་མཚན་གཏན་ནས་མེད་པ་མ་ཡིན་ཏེ།འཕར་བའི་ལྕེ་བསྡེབས་པས་ཆང་བཏུང་རྗེས་ཅ་ཅོ་མང་བའི་འཕར་བའི་གཤིས་ཀ་དེ་ལས་བྱུང་ལ།སྤྱང་ཀིའི་སྗིང་འདྲེས་པ་ལས་སྙིང་རྩ་རབ་ཏུ་རྒྱས་ནས་སྤྱང་ཀི་ཤོར་བ་ལྟ་བུའི་ལམ་ལ་ཞུགས་པ་དང་།བེའུ་ཚིག་རྡོག་རྫས་སུ་སྦྱར་བས་ཆང་བཏུང་རྗེས་བེའུ་རློན་བཞིན་དུ་ཁྱར་རེ་ཁྱོར་རེའི་ངང་འགྲོ་བ་སོགས་ཀྱི་ཉེས་སྐྱོན་དག་བྱུང་བ་ཡིན་ལ།འོ་ན་དེང་དུས་ཀྱི་ཕབ་ལ་དེ་འདྲའི་རྫས་སྦྱོར་སྲོལ་མེད་པས་ནུས་པ་འདི་འདྲ་གང་ནས་བྱུང་སྙམ་ན།ཕབས་ཀྱི་ཨ་མ་དེ་ཕྱིས་སུ་ཕབས་བསྙལ་དུས་རྫས་སུ་སྦྱར་བས་ཕབས་ལ་ཕབས་སྦྱོར་བའི་རྫས་རྒྱུན་ལས་དེའི་ནུས་པ་བྱུང་ཞེས་པའི་ཤོད་རྒྱུན་དག་ལས་ཀྱང་ཆང་ནི་བཙན་པོའི་དུས་ནས་བོད་པ་རྣམས་ངལ་རྩོལ་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་དུ་གསར་རྙེད་ཅིང་ལོངས་སུ་སྤྱོད་པ་ནི་ལུང་རིགས་ཅི་ཐད་ནས་བསྒྲུབས་ཐུབ།
གཉིས་པ། ཆང་གཞས་དར་ཚུལ།
མིའི་རིགས་ནི་ངལ་རྩོལ་ལ་བརྟེན་ནས་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ལ་མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་མཐའ་དག་ཀྱང་ངལ་རྩོལ་གྱི་ཐོན་རྫས་འབའ་ཞིག་ཡིན།དེས་ན་ངལ་རྩོལ་ནི་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་གླུ་གཞས་ཀྱི་སྨྱུ་གུ་འབུས་པའི་ས་བོན་དེ་ཡིན།དེ་ཡང་བོད་རིགས་མི་དམངས་རྣམས་འཚོ་གནས་ཀྱི་ཆེད་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་འབྲེལ་འདྲིས་བྱེད་པ་ཁྲོད་ངལ་རྩོལ་གྱི་སྟངས་སྟབས་དང་འགྱུར་ཁུགས་ལ་ཟློས་ནས་གླུ་གཞས་ཀྱང་གསར་དུ་བྱུང་བ་ནི་བོད་པ་རང་གི་གླུ་གཞས་ཁྲོད་དཔེ་མཚོན་ཡང་མང་དག་ཅིག་རྙེད་རྒྱུ་ཡོད་དེ།སྒོར་གཞས་ནི་སནངོན་དུས་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་རི་དྭགས་རྔོན་དུས་ལག་གདང་སྦྲེལ་ནས་རི་དྭགས་ཀྱི་མཐའ་བསྐོར་ཏེ་བརྔོན་པ་དང་དེ་བཞིན་གཡུལ་གཅོག་སྐབས་དུད་འགྲོ་རྣམས་དཀྱིལ་དུ་བཅུག་ནས་འདེད་སྐབས་ཇུས་ཇུས་ཞེས་ཟེར་བ་སོགས་ལ་ལད་ཟློས་བྱས་ནས་བྱུང་བ་སྟེ་དེང་དུས་སྒོར་གཞས་འཁྲབ་དུས་དལ་གཞསགནས་དམག་འཁྲུག་གཞས་སུ་འགྱུར་སྐབས་ཇུས་ཇུས་ཟེར་བ་སོགས། མདོར་ན་དེང་དུས་ཀྱི་གཞས་རིགས་དག་ནི་མེས་པོའི་རྔུལ་ཆུའི་ཐིགས་པ་རེ་རེ་ལས་བྱུང་བ་ནི་ཤོད་མི་དགཕའ་པ་ཞིག་ཡིན་ལ།
《གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བསྟན་འབྱུང》ལས“བོད་ཡུལ་མ་སངས་སྤུན་དགུས་དབང་བྱས་ཏེ།། ཡུལ་མིང་བོད་ཁམས་གཞུང་དྲུག་ཅེས་སུ་གྲགས།། སྔ་རྟགས་མདའ་མདུང་མཚོན་ཆ་བརྩེ་བ་དང་།།བཞོན་པ་ཞོན་དང་དངོས་པོ་ཉོ་ཚོང་བྱུང་།།དེ་རྗེས་ཟ་རམ་སྐྱེས་དྲུག་གིས་དབང་བྱས།།ཡུལ་མིང་སྟོང་སྡེ་བཅུ་བརྒྱད་ཅེས།།སྔ་རྟགས་མགོ་རྒྱན་རྣ་ཆ་འདོགས་པ་དང་།།གླུ་གར་རོལ་རྩེད་དགའ་སྟོན་བྱེད་པ་བྱུང།།”⑤ཞེས་དང་《བོད་ཀྱི་གླུ་དབྱངས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་བསྡུས》ཅེས་པ་ལས“ཟ་རམ་སྐྱེས་དྲུག་ཚོགས་པའི་འགོ་གཙོར་བཀུར་དུས་གླུ་དབྱངས་ཀྱང་ངལ་རྩོལ་ཁོ་ནའི་ཁྲོད་བེད་སྤྱོད་པ་ལས་འདས་ཏེ་བསམ་པའི་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ནས་དགའ་སྟོན་རྟེན་འབྲེལ་གྱི་བྱེད་སྒོའི་ནང་དོན་གཙོ་བོར་གྱུར་ཟིན”⑥།ཞེས་འཁོད་པས་ངལ་རྩོལ་ཁྲོད་མི་རྣམས་ཀྱི་འཚོ་བའི་དགོའ་མཁོ་དང་བསམ་པའི་དགོའ་མཁོ་ལ་གཞིགས་ནས་གླུ་དབྱངས་ཀྱང་རིམ་བཞིན་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་དང་རྣམ་པ་འདྲ་མིན་དུ་གྱུར་ནས་ཆང་གཞས་ཀྱང་དར་བར་སེམས།གཞན་ཡང་དཔེ་ཆ་དེའི་ནང་ཞང་ཞུང་དང་སྤུ་རྒྱལ་ལ་སོགས་པར་རྒྱལ་བློན་འདུ་ཚོགས་ཀྱི་དགའ་སྟོན་སོགས་ལ་གཤམ་འོག་ནའ་གླུ་བ་དང་གླུ་མ་ཁ་ཤས་སྐུལ་ནས་གླུ་ལེན་དུ་འཇུག་གི་ཡོད་ཅེས་པ་ལས་ཀྱང་དམངས་ཀྱི་འཚོ་བའི་འཕེལ་རྒྱས་དང་བསྟུན་ནས་ཕོ་བྲང་ནང་དགའ་སྟོན་ཁོ་ནར་བེད་སྤྱོད་པའི་གཞས་དེ་སླར་ཡང་དམངས་ཁྲོད་དགའ་སྟོན་འདུ་འཛོམས་སོགས་ལ་དར་ཁྱབ་བྱུང་བ་དེ་དག་ནི་ཆེས་ཐོག་མའི་ཆང་གཞས་ཡིན་ཞེས་བཤད་ན་དྲག་རྒྱུ་ཅི་ཡང་མེད།
 
དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་རིགས།
①ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༥ལོའི་ཟླ༣  ཤོག་ངོས༧༢
②བོད་ཀྱི་དམངས་སྲོལ་གྱི་བླང་དོར་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང། ༢༠༠༥ལོའི་ཟླ༦  ཤོག་ངོས༡༣༢
③བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་སྒྲིག  མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༥ལོའི་ཟླ༥  ཤོག་ངོས༡༧
④ཇ་ཆང་ལྷ་མོའི་བསྟན་བཅོས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་སཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༠ལོ   ཤག་ངོས ༢༥
⑤གཡང་དྲུང་བོན་གྱི་བསྟན་འབྱུང་། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༢ལོ  ཤོག་ངོས ༢༦
⑥西藏音乐简史，人民出版社，1992年