བོད་ཀྱི་ཡིག་ཐོག་དཔེ་ཆ་རྣམས་དུས་ཚོད་ནམ་ཞིག་བྱུང་མིན་ཐད་བཤད་སྟངས་སྣ་ཚོགས་བྱུང་ཡོད་ལ་གནས་སྐབས་ངེས་ཐག་ཆོད་པ་ཞིག་བཤད་ཐབས་བྲལ།རྒྱུ་མཚན་ནི་བོད་རང་སའི་རིག་གནས་གཙོ་བོར་སྨྲ་མཁན་བོན་གྱི་རྗེས་འཇུག་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེ་དང་ཡང་ན་དེ་ལས་སྔ་བའི་དུས་ནས་བོད་ལ་ཡི་གེ་ཡོད་པར་སྨྲ་ཞིང་། སྟོན་པ་གཤེན་རབ་དགུང་ལོ་ཉེར་དྲུག་སྐབས་སུ་རྒྱ་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་རྒྱལ་གྱིས་སྦྱིན་བདག་མཛད་དེ་བཀའ་འཁོར་བསྐོར་བ་དང་བསྟུན།བཀའ་བསྡུ་ཐོག་མ་མཛད་པས་བོན་སྒོ་བཞི་མཛོད་ལྔར་དབྱེ་ནས་ཡི་གེར་བཀོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་བཤད་ཡོད།འོན་ཀྱང་།བོད་ཕྱི་རབས་པའམ་རྒྱ་གར་སོགས་ཕྱི་ནས་དར་བའི་རིག་གནས་གཙོ་བོར་སྨྲ་བ་དམ་པ་ཆོས་ཀྱི་རིང་ལུགས་འཛིན་པ་རྣམས་ལ་ཕྱི་ཡི་རིག་གནས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཆེ་བས།རྒྱ་གར་ནང་ཆོས་བོད་ལ་མ་དྲངས་པའི་སྔོན་དུ་བོད་ཀྱི་མེས་པོ་རྣམས་ནི་ཅི་ཡང་མི་ཤེས་པའི་སྤྲེའུ་རྔ་མ་ཅན་འབའ་ཞིག་ཡིན་པར་འདོད་ལ།བོད་གངས་ཅན་ལྗོངས་ནི་ཀླ་ཀློ་དང་མུན་ནག རྨུ་རྒོད་བཅས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་ཉིད་དུ་བཤད་དེ་ཐུབ་བསྟན་བོད་དུ་དར་བ་དང་བསྟུན་ཐོན་མི་སམ་བྷོ་ཊ་ཞེས་པས།བོད་ཡིག་གསར་བཟོ་མཛད་པ་དང་གསུང་རབ་འབོལ་ཆེན་བོད་འགྱུར་བྱས་པ་སོགས་དུས་གཅིག་ཏུ་བྱུང་ཚུལ་བསྟན་ཡོད།དེའི་སྐོར་དཔེ་མཚོན་གྱི་དཔེ་ཆ་གཙོ་བོ་ནི་《མདོ་གཟེར་མིག》དང《ཉང་གི་ཆོས་འབྱུང》གཉིས་འཇོག་ཆོག དོན་དུ་སུ་ཞིག་གིས་བཤད་པ་གནས་ལུགས་དང་ཁེད་ཉེ་བ་ཁ་ཚོན་ཆོད་པོས་སྨྲ་བར་མི་ནུས་ལ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའི་ལར་ཞེན་ཙམ་གྱིས་ལོ་རྒྱུས་བློ་བཟོ་བྱེད་པ་ནི་ཡི་རངས་པའི་གནས་སུ་མ་མཐོང་ངོ་།།

དེ་ཡང་བོད་ཀྱི་དཔེ་ཆའམ་ཡིག་ཚང་རྣམས་ནི་ཕལ་ཆེ་བ་བཀའ་བསྟན་འགྱུར་གཉིས་སུ་བཀར་ཏེ་དབྱེ་སྲོལ་ཡོད།ཐུབ་བསྟན་པ་རྣམས་ཀྱིས་བཀའ་འགྱུར་ཞེས་པ་ནི་སྟོན་པ་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པས་གསུང་ལ་གོ་བར་བྱེད་ཅིང་བསྟན་འགྱུར་ཞེས་པ་རྒྱ་གར་འཕགས་པའི་ཡུལ་གྱི་ཀླུ་སྒྲུབ་ཡབ་སྲས་སོགས་ནང་པའི་པཎ་གྲུབ་རྣམས་ཀྱིས་མཛད་པའི་བསྟན་བཅོས་དག་ལས།བོད་རང་གི་མཁས་པས་མཛད་པའི་བསྟན་བཅོས་པོ་ཏི་གཅིག་ཀྱང་དེ་ཡི་ཁོངས་སུ་བསྡུས་མེད།འོན་ཀྱང་།གཤེན་བསྟན་པའམ་བོན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་བཀའ་ཞེས་པ་གོང་དང་མཚུངས་པར་སྟོན་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེས་གསུང་པ་རྣམས་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཀྱང་།བཀའ་བརྟེན་ཞེས་པ་བོད་རང་སའི་མཁས་པ་ཕུལ་དུ་ཕྱིན་པ་རྣམས་ཀྱིས་མཛད་པ་འབའ་ཞིག་ལས་ཕྱི་ནས་ནང་འདྲེན་བྱས་པའི་དཔེ་ཆ་ལ་དེ་ཙམ་གཙིགས་སུ་མི་བཟུང་བས།ཐ་སྙད་ཀྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་བཀའ་དང་བཀའ་བརྟེན་ཞེས་སྦྱར་བ་ལས་བཀའ་འགྱུར་དང་བསྟན་འགྱུར་ཞེས་པའི་མིང་འདོགས་སྲོལ་མེད།

བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་རྒྱལ་མཚན་དང་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་སོགས་མཁས་པ་རྒན་རབས་མང་པོ་ཞིག་གིས་བཀའ་བསྟན་འགྱུར་གྱི་སྐོར་ནས་ཞིབ་འཇུག་མཛད་འདུག་ལ།ཕྱི་གླིང་བའི་ཁྲོད་དུའང་འདིའི་སྐོར་ཞིབ་འཇུག་དཔྱད་རྩོམ་བྲིས་པ་དང་བོད་ཀྱི་མཁས་པས་མཛད་པའི་དཀར་ཆག་དབྱིན་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་པ་སོགས་གནང་ཡོད།དེའི་སྐོར་འོག་ཏུ་གུས་པས་དོན་ཚན་གཉིས་པར་གླེང་བརྗོད་བྱས་ཡོད་ལ་མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་མཆོག་གིས་“ང་ཚོས་མེ་སྟོན་ཤེས་རབ་འོད་ཟེར་(1058—1132)གྱིས་བརྩམས་པའི་དཔེ་ཆའི་ནང་དུ་འཁོད་པ་ལྟར།བཀའ་ཞེས་པ་ནི་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེའི་གསུང་ལ་ཟེར་ཞིང་།བཀའ་བརྟེན་ཞེས་པ་ནི་བཀའ་གཞིར་བཞག་ནས་བརྩམས་པའི་དཔེ་ཆར་གོ་བ་ཡིན་”ཞེས་དང་།ཡང་“མ་གཞི་བཀའ་ཞེས་པ་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་གསུང་ལ་ཟེར་བའི་ཐ་སྙད་དེ་ཉིད་ཆོས་པ་ལ་ལད་མོ་བྱས་པ་ལས་བྱུང་བ་ལྟ་བུ་ཞིག་ཡིན་”ཞེས་གསུང་འདུག་པ་ཕུད།གཞན་བཀའ་དང་བསྟན་འགྱུར་རམ་བཀའ་བརྟེན་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་སྐོར་ནས་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་པ་མང་པོ་མ་སྣང་ཡང་།མེ་སྟོན་ཤེས་རབ་འོད་ཟེར་གྱི་སྔོན་དུ་རྨེའུ་མཁས་པ་དཔལ་ཆེན་གྱིས་མཛད་པའི《ཁམས་འགྲེལ》དུ་ཡང་“རྗོད་པར་བྱེད་པའི་ཚིག་གི་བདག་ཉིད་ཀྱི་བོན་ཡང་བཀའ་དང་བཀའ་ལ་བརྟེན་པ་གཉིས་སུ་འདུས་”ཞེས་བཀའ་དང་བཀའ་བརྟེན་གྱི་ཐ་སྙད་བྱུང་ཡོད།མཁས་པ་དཔལ་ཆེན་ནི་སྤྱི་ལོ1052ལོར་འཁྲུངས་ཤིང་སྤྱི་ལོ1106ལོར་སྐུ་གཤེགས་པ་དང་རྨེའིུ་སྨྲ་སེང་བཅུ་གསུམ་གྱི་གྲས་ཡིན།

མིག་སྔར་གུས་པས་མཐོང་བའི་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་དག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ལྟར་ན།བཀའ་དང་བཀའ་བརྟེན་ནམ།ཡང་དང་བཀའ་དང་བསྟན་འགྱུར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་དེ་ཆེས་བྱུང་སྔ་ཤོས་བོད་ཀྱི་དཔེ་ཆ་ནི་《མདོ་འདུས》དང《མདོ་གཟེར་མིག》གཉིས་མིན་ནམ་སྙམ།དེ་ཡང་《མདོ་འདུས》ཀྱི་ནང་དུ་སྟོན་པ་མྱ་ངན་འདས་མ་ཐག་ཏུ་རྒྱལ་ཚབ་མུ་ཆོ་ལྡེམ་དྲུག་གིས་གསས་ཁང་དཀར་ནག་བཀྲ་གསལ་དུ་སྟོན་པའི་གསུང་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ཏེ་བཀའ་བསྡུ་མཛད་པས།དེ་ལ་བཀའ་ཞེས་ཐ་སྙད་བཏགས་པ་དང་རྒྱལ་ཚབ་མུ་ཆོ་ལྡེམ་དྲུག་གིས་བཀའ་ཡི་དགོངས་དོན་བཀྲལ་ནས་ལོ་གསུམ་གྱི་རིང་བོན་བཤད་ཉན་གྱི་འཁོར་ལོ་རྒྱ་ཆེར་བསྐོར་བ་དེ་ལ་བཀའ་བརྟེན་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་སྦྱར་ཚུལ་འཁོད་འདུག ཤེས་དགོས་པ་ཞིག་ལ་སྐབས་འདིར་བཀའ་བསྡུ་མཛད་པ་ནི་ཐུབ་བསྟན་པའི་བཤད་ཚུལ་དང་མི་འདྲ་བར་བཀའ་བསྡུ་ཐ་མ་དེ་ཆགས་ཡོད་པ་ལས།བཀའ་བསྡུ་དང་པོ་ནི་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཞལ་བཞུགས་པའི་དུས་ནས་མཛད་ཡོད་ཚུལ་གོང་དུ་ཞུས་ཟིན་པ་ལྟར་ལགས།དཔེ་ཆ་འདིའི་མིང་ཆ་ཚང་ལ་《མདོ་འདུས་པ་རིན་པོ་ཆེའི་རྒྱུད་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པའི་བཀའ་ཚད་མ་བཞུགས་སོ།།》ཞེས་གསལ་ཞིང་།སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་མཛད་རྣམ་མདོ་རྒྱས་འབྲིང་བསྡུས་གསུམ་ཡོད་པ་ལས་བསྡུས་པ་དེ་ཡིན།དཔེ་ཆ་འདི་ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན(742—796)གྱི་དུས་སུ་བོན་གཤེན་སྙ་ལི་ཤུ་སྟག་རིང་གིས་གཡུང་དྲུང་ལྷ་ཡི་སྐད་ནས་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ཞིང་།སྤྱི་ལོ961ལོར་བལ་པོའི་མི་གསུམ་གྱིས་བསམ་གཡས་ནས་རྐུས་པའི་དཔེ་ཆའི་གྲས་ཡིན་པས་བོན་གྱི་གཏེར་མའི་ཁྲོད་དུ་དབུས་གཏེར་གྱི་ཁོངས་སུ་བཙུད་ཡོད།

《མདོ་གཟེར་མིག》ནི་བོད་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་ཞིབ་འཇུག་མཛད་མཁན་མང་ཙམ་ཡོད་པར་སྣང་ལ་དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་ཡར་སྔོན་གྱི་དཔེ་ཆ་ཡིན་པ།དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་ནང་བྱོན་པའི་མཁས་པ་འགས《མདོ་གཟེར་མིག》ལས་ལུང་དྲངས་འདུག་པ་སོགས་ཀྱིས་ར་འཕྲོད་ཐུབ་ཚུལ་《མདའ་དང་འཕང》དུ་དཔྱད་གླེང་བྱས་འདུག་ཅིང་།སྟོན་པ་གཤེན་རབ་ཀྱི་མཛད་རྣམ་རྒྱས་འབྲིང་བསྡུས་གསུམ་ལས་འབྲིང་པོ་དེ་ཡིན།དཔེ་ཆ་འདིའི་ཚིག་དོན་གང་ཐད་ནས་བལྟས་ན་དམིགས་བསལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་འབུལ་དུ་ཐོན་པ་མང་པོ་ཡོད།འདིའི་ནང་དུ་གསལ་བའི་ནང་དོན་ཁག་ཅིག་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་དང་འདྲ་པོ་ཡོད་པར་བཤད།གང་ལྟར་དཔེ་ཆ་འདིར“དཀར་ནག་བཀྲ་གསལ་རྒྱ་མཚོའི་གླིང་ལ་བྱོན།གསུང་རབ་འབུམ་དང་ཁྲི་ཡི་ཞལ་ཕྱེས་ནས། སྒོ་བཞི་མཛོད་དང་ལྔ་ཡི་བོན་སྡེ་ལ།བོན་གྱི་འཁོར་ལོ་བཙུགས་ནས་སྐལ་ལྡན་ཡོ་ཡིས་མཉན།”ཞེས་དང་།“དེ་ལྟར་ལོ་གཅིག་གསས་ཁང་དཀར་ནག་བཀྲ་གསལ་དུ། སློབ་དཔོན་མུ་ཆོ་ལྡེམ་དྲུག་གིས་ལུང་ལ་རིག་པས་ཕྱེས་ཞིང་བོན་གྱི་འཁོར་ལོ་བསྐོར།”ཞེས།《མདོ་འདུས》དང་མཚུངས་པར་སྟོན་པ་མྱ་ངན་ལས་འདས་རྗེས།སྔར་གསས་ཁང་དཀར་ནག་བཀྲ་གསལ་དུ་སྒོ་བཞི་མཛོད་དང་ལྔ་ཡི་སྒོ་ནས་གཏན་ལ་ཕབས་པའི་བོན་སྡེ་རྣམས་ཞལ་ཕྱེས་ཏེ།སློབ་དཔོན་མུ་ཆོ་ལྡེམ་དྲུག་གིས་ལུང་དང་རིག་པས་འགྲེལ་བཤད་མཛད་པ་ན། “སྟོན་པའི་བཀའ་ལ་སློབ་དཔོན་བཀའ་ཡིས་བརྟེན་ནས་མང་པོར་ཕྱེས་ཡིན་ཡོངས་སུ་རྒྱ་ཆེར་བྲིས།འབྱོར་བའི་ལོ་ཙཱ་བ་སྦྱངས་ནས། ཕྱོགས་མཚམས་ཀུན་ཏུ་བསྒྱུར་ཞིང་སྤེལ།བཀའ་དང་བཀའ་ལས་བརྟེན་ནས། གཡུང་དྲུང་གདན་ཐོག་ཏུ།སློབ་དཔོན་མུ་ཆོས་ལོ་གཅིག་འཁོར་ལོ་བསྐོར་”ཞེས།སྟོན་པས་གསུང་པ་རྣམས་ལ་བཀའ་དང་སློབ་དཔོན་མུ་ཆོས་གསུང་པ་རྣམས་བཀའ་བརྟེན་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་སྦྱར་ཚུལ་བསྟན་ཡོད།

ལུང་འདི་ཕྱིས་སུ་བོན་གྱི《བསྟན་འབྱུང》ཁག་ཏུ་ཚིག་ཟུར་མི་འདྲ་བ་རེ་འགའ་ཙམ་ལས་ཕལ་ཆེ་བའི་ནང་དུ་དྲངས་འདུག་ལ།ལུང་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་བོན་གྱི་མཁས་པ་ཆེན་མོ་ཀུན་མཁྱེན་ཉི་མ་བསྟན་འཛིན(1823—1870)གྱིས་མཛད་པའི་《ཤེར་ཕྱིན་སྐབས་དང་པོའི་རྣམ་བཤད་དཀའ་གནད་གསལ་སྒྲོན》ནང་དུའང་།བཀའ་བརྟེན་ཐོག་མ་མུ་ཆོས་གསུང་པའི་བཀའ་བརྟེན་རྣམས་ཡིན་ཞེས་གསུང་མཛད་ཡོད། གོང་དུ་“འབྱོར་བའི་ལོ་ཙཱ་བ་སྦྱངས་ནས་ཕྱོགས་མཚམས་ཀུན་ཏུ་བསྒྱུར་ཞིང་སྤེལ་”ཞེས་པའི་ཚིག་དེས་ནི།མུ་ཆོ་ལྡེམ་དྲུག་གི་སློབ་མ་སྟག་གཟིག་ལ་མཁས་པ་དམུ་ཚ་ཏྲ་ཧེ།ཞང་ཞུང་ལ་མཁས་པ་ཁྲི་ཐོག་པར་ཙ། སུམ་པ་ལ་མཁས་པ་འགུ་ཧུ་ལི་སྤར་ཡ།རྒྱ་ནག་ལ་མཁས་པ་ལེགས་ཏང་རྨང་པོ། རྒྱ་གར་ལ་མཁས་པ་ལྷ་བདག་སྔགས་གྲོལ།ཁྲོམ་ལ་མཁས་པ་གསེར་ཐོག་ལྕེ་འབྱམས་བཅས། མཐའ་ཡི་རྒྱལ་ཕྲན་དྲུག་གི་ཚབ་མཚོན་མཁས་པ་དྲུག་བྱུང་ནས་རང་རང་སོ་སོའི་ཡུལ་ལུང་དུ་རང་སྐད་ལ་བསྒྱུར་ཏེ་བོན་སྤེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་བོན་གྱི་དཔེ་ཆ་ཕལ་ཆེ་བའི་ནང་གསལ་བ་དེ་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ་སྣང་། ༼ མུ་འགོད། ༽